TOSHIHIKO IZUTSU’NUN “KUR’ÂN’DA TANRI VE İNSAN” ADLI ESERİ ÖZELİNDE KUR’ÂN’IN SEMANTİK YAPISINA KISA BİR BAKIŞ

1. SEMANTİK NEDİR?

            Semantik (ing. semantics, fr. sémantique) kelimesi, Grekçe orijinli bir kelime olup aslı “sēmantikós” şeklindedir. Türkçe karşılığı “anlambilim”, Arapça karşılığı ise “ilmu’l-me‘ânî” ya da “ilmu’d-delâle”dir. Sēmantikós kelimesini oluşturan kök yani “sēma”, “gösterge” anlamına gelir. Dilbilimin bir kolu olarak semantik ise kimileri tarafından “dili anlam yönüyle ele alan, göstergenin (sēma) gösterilen bölümünü ya da içeriği, ‘eşsüremli’ (eşzamanlı/synchronic) ve ‘artsüremli’ (artzamanlı/diachronic) açılardan inceleyen bir bilim” olarak tanımlanmıştır.[1] Kısaca söylemek gerekirse semantik bir “anlam bilimi”dir. Bununla birlikte bu tanım, tartışmalıdır. Çünkü semantiğin bir bilim olup olmadığı hâlâ tartışılmaktadır.

            Dilbilimsel semantik ile felsefî bir disiplin olan semantiği birbirine karıştırmamak gerekir. Zira ikisi tam olarak aynı şeyler değildir. Felsefî semantik, göstergeler ya da kelimelerle bunların göndergeleri arasındaki ilişkiye ehemmiyet verir ve adlandırma, düz anlam, yan anlam, mecaz (metafor), doğruluk gibi özellikleri inceler. Dilbilimsel semantik ise, zaman içinde anlam değişiklikleri ile dilin yapısı, düşünce ve anlam arasındaki karşılıklı ilişki gibi konular üzerinde durur.

2. “KUR’ÂN’DA TANRI VE İNSAN” ADLI ESERİN KISA TANITIMI

Orijinal ismiyle “God and Man in the Qur’an: Semantics of the Qur’anic Weltanschauung”[2], Tokyo Keio Üniversitesi profesörlerinden Japon asıllı Toshihiko Izutsu (1914-1993) tarafından İngilizce olarak kaleme alınmış ve daha sonra Dr. Hilâl Muhammed el-Cihâd tarafından “Allâh ve’l-İnsân fi’l-Kur’ân” adıyla[3] Arapçaya, Dr. M. Kürşad Atalar tarafından da “Kur’ân’da Tanrı ve İnsan” adıyla[4] ve Dr. Süleyman Ateş tarafından da “Kur’ân’da Allâh ve İnsan” adıyla[5] Türkçeye de tercüme edilmiştir. Yalnız bu tercümelere verilen isimler dikkate alındığında en doğrusunun Dr. Atalar’a ait olduğu görülecektir. Zira eserin orijinalinde yer alan “god” kelimesi dikkate alındığında, “Allah” kelimesinin, mezkûr sözcük için alternatif bir tercüme olmadığı görülecektir. Bu durumda çevirilerde “god” kelimesi için karşılık olarak “tanrı” ve “ilâh” kelimelerine yer verilmeliydi.

Izutsu, sözü edilen eserini en genel anlamıyla “Semantics of the Qur’an” yani “Kur’ân’ın Semantiği” olarak da adlandırabileceğini fakat bunu, kitabın ana konusu dolayısıyla yapamadığını ifade ettiği giriş cümlelerinde, eserinin ana konusunu da şöylece özetlemektedir:

“I would have done so readily if it were not for the fact that the main part of the present study is almost exclusively concerned with the problem of the personal relation between God and man in the Qur’anic world-view and is centered round this spesific topic.”[6]

Toplam dokuz bölümden oluşan kitabın I. bölümü “Semantics and the Qur’an”, II. bölümü “Qur’anic Key-Terms in History”, III. bölümü “The Basic Structure of the Qur’anic Weltanschauung”, IV. bölümü “Allah”, V. bölümü “Ontological Relation Between God and Man”, VI. bölümü “Communicative Relation Between God and Man: Non-linguistic Communication”, VII. bölümü “Communicative Relation Between God and Man: Linguistic Communication”, VIII. bölümü “Jāhiliyyah and Islam” ve IX. bölümü ise “Ethical Relation Between God and Man” şeklinde isimlendirilmiştir.

Son olarak bu eser, “semantik” olgusunun daha iyi kavranması ve bu okuma biçiminin Kur’ân’a tatbikinin nasıl bir panorama arz ettiğini göstermesi açısından mühim ve bir o kadar da dikkate değer bir giriş denemesidir.

3. IZUTSU’YA GÖRE SEMANTİK VE KUR’ÂN SEMANTİĞİ

            Profesör Izutsu’nun, sözü edilen kitabının değerlendirmesini yapacağımız ilk bölümünü “Semantics and the Qur’an” yani “Kur’ân ve Semantik” şeklinde isimlendirdiğini daha önce de belirtmiştik. Bu bölüm ise kendi arasında şu dört ara başlıktan müteşekkildir:

I.       Semantics of the Qur’an / Kur’ân’ın Semantiği

II.    Integration of Individual Concepts / Tekil Kavramların Entegre Yapısı

III. ‘Basic’ Meaning and ‘Relational’ Meaning / ‘Esas’ Anlam ve ‘İlişkisel’ Anlam

IV. Vocabulary and Weltanschauung / Kelime Dağarcığı ve Dünya Görüşü

I. SEMANTICS OF THE QUR’AN

“Kur’ân’ın Semantiği” diye Türkçeleştirebileceğimiz bu başlıkta Dr. Izutsu, “semantics / semantik” kavramını sorgulamakta ve Kur’ân semantiğiyle ne kastettiğini, örnekler dahilinde izah etmeye çalışmaktadır. Bununla birlikte Izutsu’ya göre semantik, oldukça karmaşık bir alanı ifade eder ve onun ne olduğunu anlamak ve sınırlarını tayin etmek sanıldığı kadar kolay bir şey değildir:

“Unfortunately, what is called semantics today is so bewilderingly complicated. It is extremely difficult, if not absolutely impossible, for an outsider even to get a general idea of what it is like. This is largely due to the fact that ‘semantics’, as its very etymology would suggest, is a science concerned with the phenomenon of meaning in the widest sense of the word, so wide, indeed, that almost anything that may be considered to have any meaning at all is fully entitled to constitute an object of semantics. And, in fact, 'meaning' in this sense is furnishing today with important problems thinkers and scholars working in most diverse fields of specialized study such as linguistics proper, sociology, anthropology, psychology, neurology, physiology, biology, analytic philosophy, symbolic logic, mathematics and, more recently, electronic engineering, and still others. So much so that semantics as the study of Meaning, cannot but be a new type of philosophy based on an entirely new conception of being and existence and extending, over many different and widely divergent branches of traditional science, which, however, are as yet far from having achieved the ideal of a perfect integration.”[7]

Bu yüzdendir ki Profesör Izutsu, henüz dört başı mamur bir semantik biliminin olmadığını kabul eder. Semantiğin henüz bir bilim olmaması bir yana, müellifin kendine özgü bir semantik anlayışı yok değildir. Onun semantiğe yaklaşımını şu satırlarından okuyabiliyoruz:

“As will be made abundantly clear as we proceed, semantics as I understand it is an analytic study of the key-terms of a language with a view to arriving eventually at a conceptual grasp of the weltanschauung or world-view of the people who use that language as a tool not only of speaking and thinking, but, more important still, of conceptualizing and interpreting the world that surrounds them. Semantics, thus understood, is a kind of weltanschauungslehre, a study of the nature and structure of the world-view of a nation at this or that significant period of its history, conducted by means of a methodological analysis of the major cultural concepts the nation has produced for itself and crystallized into the key-words of its language.”[8]

Alıntıladığımız bu cümleleri takip eden satırlarda Izutsu, “Kur’ân’ın Semantiği” ifadesiyle ne kastettiğini ise şu cümlelerle özetler:

“It will be easy to see now that the word Qur'an in our phrase "Semantics of the Qur'an" should be understood only in the sense of the Qur'anic weltanschauung, or Qur'anic world-view, i.e., the Qur'anic vision of the universe. The semantics of the Qur'an would deal mainly with the problem of how, in the view of this Scripture, the world of Being is structured, what are the major constituents of the world, and how they are related to each other. It would, in this sense, be a kind of ontology­­­­˗a concrete, living and dynamic ontology, and not the kind of static systematic ontology constituted by a philosopher at an abstract level of metaphysical thinking. It would form an ontology at the concrete level of being and existence as reflected in the verses of the Qur'an. It will be our purpose to bring out of the Qur'an this type of living dynamic ontology by examining analytically and methodologically the major concepts, that is, those concepts that seem to have played a decisive role in the formation of the Qur'anic vision of the universe.”[9]

II. INTEGRATION OF INDIVIDUAL CONCEPTS

“Tekil Kavramların Entegre Yapısı” şeklinde çevirebileceğimiz bu başlık altında müellifimiz semantikle ilgili ikinci aşamaya geçmiş bulunmaktadır. Böylece onun Kur’ân’a özgü semantik metodunun içeriğini oluşturan malzemeye nasıl yaklaştığıyla ilgili soru işaretleri yavaş yavaş yerini cevaplara bırakır.

Izutsu’ya göre Kur’ân’a ait olan anahtar kavramları, tekil yapılarıyla diğer kelimeler arasından ayıklamak ve daha sonra anlam alanlarını araştırmak gerekecektir. Fakat bu da öyle kolay bir iş değildir; zira mesela “Allâh, İslâm, nebî, kâfir” gibi kavramlar, Kur’ân bağlamı içerisinde birbirinden kopuk düşünülemeyecek kadar ciddi bir ilgi arz edecektir. Bütün bu manaların tespiti ancak o anahtar kavramların bir bütünlük formu içerisinde değerlendirilmesiyle söz konusu olabilecektir. Yazarın konuya bakışı, -öz olarak- kendi özgün cümleleriyle şöyledir:

“At first sight the task would appear to be quite a simple one. All we have to do, one might think, will be to pick up out of the whole vocabulary of the Qur'an all the important words standing for important concepts like Allāh, Islām, nabiy (prophet), iman (belief), kafir (infidel) etc., et., and examine what they mean in the Qur'anic context. The matter, however, is not in reality so simple, for these words or concepts are not simply there in the Qur'an, each standing in isolation from others, but they are closely interdependent and derive their concrete meanings precisely from the entire system of relations. In other words, they form among themselves various groups, large and small, which, again, are connected with each other in various ways, so that they constitute ultimately an organized totality, an extremely complex and complicated network of conceptual associations. And what is really important for our particular purpose is this kind of conceptual system which is at work in the Qur'an rather than individual concepts as such taken separately and considered in themselves apart from the general structure, or Gestalt, as we might call it, into which they have been integrated. In analysing the individual key concepts that are found in the Qur'an we should never lose sight of the multiple relations which each of them bears to others in the whole system.”[10]

III. ‘BASIC’ MEANING AND ‘RELATIONAL’ MEANING

Bu başlık, “Temel Anlam ve İlişkisel Anlam” şeklinde Türkçeye çevrilebilir. Burada yazar, daha önceki başlıkta, araştırmacı tarafından belirlenen anahtar sözcüklerin tek başlarına anlamlandırılamayacaklarını ve onların, ancak tümel bir bakış açısıyla ve genel Kur’ânî bağlamlarında değerlendirilerek gerçek anlamlarının tespit edilebileceğini ifade etmişti. İşte bu başlıkla ise okuyucusunun, meseleyi iyice kavramasını sağlamak üzere konuyu detaylandırmış ve örneklendirmiştir. Bunlardan biri “kitâb” kelimesi bağlamında aşağıda verilmiştir:

Bu şekle göre “A”, en yalın anlamıyla “kitâb” kelimesini göstermektedir. “B” ise, aynı kelimenin Kur’ân’a özgü semantik alandaki yerini göstermektedir. Bu şemaya göre anahtar kelime olan “kitâb” sözcüğünün Kur’ân’ın tümel bağlamında “Allâh, tenzîl, vahy, nebî, ehl” gibi birçok sözcükle de ilgisi bulunmaktadır. Ayrıca şemada, anahtar sözcüğün hiyerarşik düzeni de gösterilmiştir.[11]

            Bu durumda yazar aynı zamanda ortaya iki terim de atmış olmaktadır ki bunlar “temel anlam” ve “ilişkisel anlam”dır. Temel anlam, “A” şeklinde görüldüğü gibi kelimenin en yalın haliyle ifade ettiği anlam; ilişkisel anlam ise, “B” şeklinde görüldüğü gibi bulunduğu metin içerisinde diğer kelimelerle oluşturduğu ilişki çerçevesinde oluşan özel anlam ya da anlamları ifade eder. Sonuç olarak şunu söyleyebiliriz: Herhangi bir kelime, ilk ve en yalın anlamıyla beraber, metin içerisinde oluşan ilişkisel anlamı da dikkate alınarak semantik bir analize tabi tutulmalıdır.

IV. VOCABULARY AND WELTANSCHAUUNG

“Kelime Dağarcığı ve Dünya Görüşü” diye tercüme edebileceğimiz bu başlığı oluşturan kelimelerden “weltanschauung” kelimesi aslen Almancadır. Yazarımız mezkûr kelimeyi bu şekliyle çok kullanmaktadır. Bununla birlikte eser içerisinde aynı şeyi yani “dünya görüşü” anlamını ifade etmek üzere İngilizce “world-view” kelimesini de yer yer kullanır.

Konuyu daha fazla uzatmadan Izutsu’nun bu başlık altında verdiği bir örneği daha değerlendirerek küçük incelememize son verelim. Karşımıza çıkan en çarpıcı örneklerden birini “îman” kavramı oluşturur. Izutsu önce bu kavram için şu şemayı verir:

 Şemayı verdikten sonra ise şu açıklamalarda bulunur:

“The word īmān (belief)-with all the other words derived directly from the same root, like āmana (to believe), mu'min (believer)-for instance, plays in the Qur'an an exceedingly important part. Nobody will disagree to our regarding it as a focus-word governing a special field of its own. And as soon as we take it as a focus-word, we begin to see a certain number of other important words, that is, key-words, clustering about it as the conceptual article or focal point, thus forming together a significant conceptual sphere the whole vocabulary of the Qur'an (Picture A). These key-words clustering about īmān are of either a positive (P) or a negative (N) nature. On the positive side, we have among others, words like shukr (thankfulness; the verb shakara), Islām, lit. "the giving over of one's self (to God)" (the verb aslama), taṣdīq, "considering (the revealed words) truthful" (the verb ṣaddaqa), Allah (as the object 'belief’), etc. While the negative side of this conceptual network consists ofwords like kufr (disbelief), takdhīb, "giving the lie to (the revealed words)" (the verb kadhdhaba; kadhib: 'a lie'), ‘isyān (disobedience), and nifāq ("making a false show of belief'), etc.”[12]

KAYNAKLAR

BRÉAL, Michel, Essai de Sémantique: Science des Significations, Paris, Hachette, 1897.

GEZGİN, Ali Galip, Tefsirde Semantik Metot, Ötüken Neş., İstanbul, 2002.

GUIRAUD, Pierre, Anlambilim, çev. B. Vardar, Multilingual Yabancı Dil Yay., İstanbul, tsz.

IZUTSU, Toshihiko, God and Man in the Qur’an: Semantics of the Qur’anic Weltanschauung, Islamic Book Trust, Kuala Lumpur, 2008.

_______, Allâh ve’l-İnsân fi’l-Kur’ân, çev. Hilâl Muhammed el-Cihâd, Merkezu Dirâsâti’l-Vahdeti’l-Arabiyye, Beyrut, 2007.

_______, Kur’ân’da Allah ve İnsan, çev. Süleyman Ateş, A.Ü.İ.F. Yay., Ankara, 1975.

_______, Kur’ân’da Tanrı ve İnsan, çev. M. Kürşad Atalar, Pınar Yay., İstanbul, 2012.

PALMER, F. R., Semantik / Yeni Bir Anlambilim Projesi, çev. R. Ertürk, Kitabiyat Yay., Ankara, 2011.

YILMAZ, Hasan, Semantik Analiz Yönteminin Kur’ân’a Uygulanması, Kurav Yay., Bursa, 2007.

---

[1] Genel olarak Semantik ve Kur’ân Semantiği hakkında geniş bilgi için bk. Michel Bréal, Essai de Sémantique: Science des Significations, Paris, Hachette, 1897; F. R. Palmer, Semantik / Yeni Bir Anlambilim Projesi, çev. R. Ertürk, Kitabiyat Yay., Ankara, 2011; Pierre Guiraud, Anlambilim, çev. Berke Vardar, Multilingual Yabancı Dil Yay., İstanbul, tsz.; Hasan Yılmaz, Semantik Analiz Yönteminin Kur’ân’a Uygulanması, Kurav Yay., Bursa, 2007; Ali Galip Gezgin, Tefsirde Semantik Metot, Ötüken Neş., İstanbul, 2002.  

[2] Eserin ilk baskısı Keio Üniversitesi tarafından 1964’te yapılmıştır. Bu yazıda ise, Kuala Lumpur’da yapılan 2008 baskısı esas alınmıştır.

[3] Bu çevirinin ilk baskısı, Merkezu Dirâsâti’l-Vahdeti’l-Arabiyye aracılığıyla 2007’de Beyrut’ta yapılmıştır.

[4] Bu çevirinin ilk baskısı, Pınar Yayınları tarafından 2012’de İstanbul’da yapılmıştır.

[5] Bu çevirinin ilk baskısı, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fak. Yayınları tarafından 1975’te gerçekleştirilmiştir..

[6] Toshihiko Izutsu, God and Man in the Qur’an: Semantics of the Qur’anic Weltanschauung, Islamic Book Trust, Kuala Lumpur, 2008, s. 1. [“Bu çalışmanın ana konusu neredeyse tamamen Kur’ânî dünya görüşünde Tanrı ile insan arasındaki özel ilişki meselesiyle ilgili olmasa ve bu spesifik başlık etrafında dönüp dolaşmasaydı, kitaba rahatlıkla bu adı verirdim.” bk. Kur’ân’da Tanrı ve İnsan, çev. M. Kürşad Atalar, Pınar Yay., İstanbul, 2012, s. 31.]

[7] Izutsu, A.g.e., s. 2-3. [“Maalesef bugün için semantik hakkında söylenecek şey, bunun şaşkınlık verecek derecede karışık olduğudur. Semantik bilgisine yabancı insan için semantik hakkında genel bir fikir sahibi olmak dahi imkânsız olmasa da pek güçtür. Bu güçlük, büyük ölçüde şundan ileri gelmektedir: Semantik, etimolojisinin gösterdiği gibi mana ile ilgilenen geniş kapsamlı bir bilimdir. Manası olan her şey semantiğin konusu olabilir. Bu anlamıyla semantik (kelimenin anlam dereceleri), bugün birçok önemli sorunlar ortaya çıkarıyor. Düşünürler ve araştırıcılar, lengüistik, sosyoloji, antropoloji, psikoloji, nöroloji, fizyoloji, biyoloji, analitik felsefe, sembolik mantık, matematik ve çok yeni olan elektronik mühendisliği vs. gibi ayrı ayrı önemli ihtisas dallarında çalışmaktadırlar. O kadar ki mana incelemesi olarak "semantik" tamamıyla yeni bir oluş ve varlık kavramına dayalı olan ve henüz mükemmel bir sentez idealini başarmaktan uzak, çeşitli bilim dallarının üzerinden aşan yeni bir felsefe çeşidinden başka bir şey değildir.” bk. Kur’ân’da Allah ve İnsan, çev. Süleyman Ateş, A.Ü.İ.F. Yay., Ankara, 1975.]

[8] Izutsu, A.g.e., s. 3. [“Açıkça görüldüğü gibi semantik, benim anladığıma göre bir dilin anahtar terimleri üzerindeki tahlili çalışmadır. Bu çalışma, yalnız konuşma aleti olarak değil, bundan daha önemli olmak üzere kendilerini kuşatan dünya hakkındaki anlayış ve düşüncelerinin de aleti olarak o dili kullanan halkın, dünya hakkındaki düşüncelerini kavramak için yapılır. Bu suretle semantik, bir çeşit weltanschauungslehre, bir ulusun, tarihinin şu veya bu önemli devresindeki dünya görüşünün mahiyeti ve yapısı hakkında bir çalışmadır. Bu çalışma o ulusun yapıp, dilindeki anahtar terimleri içerisinde ifade ettiği kültürel düşüncelerin metodolojik analizi vasıtasıyla yürütülür.” bk. Ateş çevirisi, s. 15.]

[9] Izutsu, A.g.e., s. 3-4. [“‘Kur'ân'ın semantiği’ cümlemizdeki Kur'ân kelimesiyle, Kur'ân'ın, dünya görüşü açısından ele alındığı açıktır. Kur'an semantiği, bu kâinatın nasıl meydana geldiği, dünyanın en büyük elemanlarının neler olduğu ve bunların birbirleriyle ilişkilerinin ne biçimde kurulduğu sorunlarıyla ilgilenmektedir. Bu anlamda semantik, bir çeşit ontoloji olmaktadır. Fakat bu, metafizik soyut düşünce alanındaki filozofun telif ettiği kuru, sistematik bir ontoloji değil; somut yaşayan dinamik bir ontolojidir. Kur'ân âyetlerinden yansıdığı üzere semantik, varlık ve oluşun somut bir ontolojisini teşkil etmektedir. İşte bizim amacımız, Kur'ân'ın kâinat görüşünün biçimlenmesinde kesin rol oynadığı belli olan fikirlerin çoğunluğunu, analitik ve metodolojik yoldan inceleyerek bu yaşayan dinamik ontolojiyi Kur'ân'dan elde etmektir.” bk. Ateş çevirisi, s. 15.]

[10] Izutsu, A.g.e., s. 4. [“İlk bakışta bu iş kolay görünür. Allah, selam, nebi, imân vs. gibi çok önemli Kur'ân sözlerini toplayıp Kur'ân'da ne anlam verdiklerine bakmakla bu işin yapılmış olacağı sanılabilir. Fakat hakikatte mesele öyle sanıldığı kadar basit değildir. Çünkü bu kelimeler Kur'an'da birbirinden ayrı, yalın halde bulunmazlar, her birinin ötekiyle yakın bir ilişkisi vardır. Bu kelimeler, somut anlamlarını, birbiriyle olan bu ilişki sisteminden alırlar. Diğer deyişle bu kelimeler, kendi aralarında büyük, küçük çeşitli gruplar teşkil ederler ve birbirlerine muhtelif yollarla bağlanırlar. Bu suretle sonunda gayet düzenli bir bütün, son derece karışık kavramsal münasebet ağı kurarlar. Şimdi bizim özel amacımız için önemli olan husus, işte bu anlam sistemidir. Bu sistem, kelimelerin kendi yapılarından çok, Kur'an'da vardır. Kur'ân'daki anahtar kavramları tahlil ederken, sistem içinde kelimelere özel anlamlar kazandıran bu çeşitli kelime ilişkilerini gözden uzak tutmamalıyız.” bk. Ateş çevirisi, s. 15-16.]

[11] Izutsu, A.g.e., s. 12.

[12] Izutsu, A.g.e., s. 22-23.